Thánh tích Sanarth, thường được người Việt biết đến với tên gọi là Lộc Uyển, hay Vườn Nai, nằm cách thành phố Varanasi khoảng 13km về phía Đông Bắc, thuộc bang Uttar Pradesh, Ấn Độ. Đây được xác định là nơi Đức Phật đã đến để hóa độ cho 5 anh em Kiều Trần Như sau khi ngài chứng đạt quả vị Giác ngộ Vô thượng Bồ Đề. Tại đây, Đức Phật đã thuyết giảng bài pháp đầu tiên cho 5 người bạn đồng tu khổ hạnh với mình trước đó, chính là 5 anh em Kiều Trần Như. Nội dung bài pháp đầu tiên ấy chính là bài Tứ Diệu Đế, nói về những khổ đau của kiếp người và những phương pháp tu tập để giải thoát khỏi những nỗi khổ, niềm đau đó. Sự kiện này đã được mệnh danh là “Chuyển Pháp Luân”, có nghĩa là Đức Phật bắt đầu vận chuyển bánh xe Chánh pháp. Sau khi nghe bài pháp đầu tiên ấy, 5 anh em tôn giả Kiều Trần Như đã đắc được thánh quả, xin được làm đệ tử của Phật, và Đức Phật đã chấp nhận. Kể từ đó Tăng đoàn được thành lập, đánh dấu sự có mặt của Phật giáo tại thế gian, mở đầu cho một thời đại huy hoàng, rực rỡ của Phật giáo trong cõi đời này. Chính vì thế, Sanarth là một trong những thánh tích vô cùng quan trọng, được xem là một trong tứ động tâm của Phật giáo.

Sở dĩ nơi này được gọi là Sanarth, có nghĩa là vườn nai, tại vì năm xưa, nơi đây là một khu rừng có rất nhiều nai sinh sống, chúng được tự do đi lại, rong chơi mà không bị người dân quấy nhiễu hay giết hại. Hiện tại, nơi đây vẫn có những chú nai đang sinh sống và được bảo vệ.

Vì Sanarth có ý nghĩa quan trọng trong lịch sử của Phật giáo như thế, cho nên lúc sinh thời, vua A Dục đã đến đây chiêm bái, rồi cho dựng tháp tưởng niệm, dựng trụ đá để ghi dấu tích nơi Đức Phật chuyển pháp luân.

Đến thế kỷ thứ 5 sau Tây Lịch, theo sử ký của ngài Pháp Hiển, Sarnath trở thành một nơi phồn thịnh của Phật giáo, ở đấy có nhiều chùa tháp và nhiều tăng sĩ tu tập.

Theo Đại Đường Tây Vực Kí, vào thế kỉ thứ 7, lúc ngài Huyền Trang đến chiêm bái thì thánh tích Sarnath có nhiều công trình kiến trúc: từ các bảo tháp huy hoàng do vua A-dục và các vị hoàng đế xây dựng, đến những tu viện, lầu các tráng lệ, qui mô, những trụ đá bóng loáng sừng sững…

Thế nhưng, trải qua nhiều biến thiên của lịch sử, những công trình kiến trúc, nghệ thuật, tôn giáo tại Sanarth đã bị hư hại, bị tàn phá nặng nề, chỉ còn lại tháp Dhamekh và tháp Chaukhandi.

Tháp Dhamekh là một ngôi tháp do vua A Dục xây dựng để kỷ niệm nơi Đức Phật thuyết giảng bài pháp thoại đầu tiên. Chữ “Dhamekh” trong từ nguyên của tiếng Phạn có nghĩa là “Chánh pháp”. Hiện tại, bảo tháp Dhamekh là một ngôi tháp hình trụ, cao 43,6 mét, đường kính rộng 28 mét. Bảo tháp được xây bằng gạch và đá đỏ, phần dưới được bao phủ hoàn toàn bằng đá, chạm khắc tinh xảo, các đường viền của bảo tháp được chạm khắc hình người và chim muông rất tinh tế. Xa hơn một tí về phía Bắc, là một trụ đá có đầu trụ hình sư tử được khắc chạm rất công phu, cũng do vua A Dục đã tạo dựng. Tuy nhiên, trụ đá này hiện chỉ còn phần dưới, còn phần đầu hình sư tử đã bị gãy, và đầu trụ hình sư tử này hiện đang được trưng bày tại Viện Bảo tàng Sanarth ở gần đó. Đây là phần đầu trụ đá hình sư tử nguyên vẹn duy nhất còn sót lại. Hình tượng sư tử trên đầu trụ đá của vua A Dục đã trở thành hình tượng đặc trưng của dân tộc Ấn Độ. Ngoài hình tượng đầu sư tử thì phần đầu của trụ đá còn có khắc hình tượng bánh xe pháp, và biểu tượng này cũng đã trở thành biểu tượng đặc trưng trên lá cờ tổ quốc của Ấn Độ.

Tại tháp Dhamekh hiện còn sót lại nhiều mảnh đá lớn của nền chánh điện và những cột lớn nhỏ của một cổng chính dẫn lối vào chánh điện của ngôi tháp. Ngoài ra, còn có rất nhiều mãnh vỡ của các tượng Phật và Bồ tát mang dấu ấn điêu khắc của nhiều triều đại khác nhau ở Ấn Độ. Trong đó có một bức tượng Phật được tạc bằng đá cát, khắc hình Đức Phật Chuyển Pháp Luân, là một bức tượng Phật tuyệt mỹ, mang dấu ấn nghệ thuật điêu khắc của triều đại Gupta.

Còn tháp Chaukhandi là một ngôi tháp hình bát giác, nằm trên một gò gạch cao. Đây cũng là một trong những bảo tháp Phật giáo quan trọng tại Sarnath. Tháp Chaukhandi đã được xây dựng dưới thời Gupta (từ thế kỷ 4 đến thế kỷ 6 sau Tây lịch).

Đầu năm 1834, tướng Makenzie đã cho người đến khai quật ở khu vực Sanarth và đã tìm thấy nhiều di tích lịch sử, rồi những cuộc khai quật của nhà khảo cổ người Anh, Alexander Cunningham tại Sanarth. Qua những cuộc khai quật này, người ta đã tìm thấy nhiều cổ vật rất giá trị. Những cổ vật được tìm thấy tại Sanarth hiện được lưu giữ và trưng bày tại Viện Bảo tàng Sanarth và ở viện bảo tàng ở Calcutta.

Tuy nhiên, tất cả những điều ấy chưa làm cho thánh tích Sarnath cũng như Phật giáo ở nơi này được hồi sinh. Thánh tích Sarnath thật sự hồi sinh, phát triển trở lại và được cộng đồng Phật giáo khắp nơi trên thế giới biết đến là nhờ vào ngài Dharmapala. Ngài Dharmapala là một vị danh Tăng người Srilanka. Ngài là người đã vận động chư Tăng và Phật tử trên thế giới thành lập hội Mahabodhi để đòi lại thánh tích Bồ-đề-đạo-tràng từ trong tay những người Ấn Độ giáo. Năm 1891, ngài Dharmapala đến thăm thánh tích Sarnath, nhìn thấy cảnh tượng điêu tàn của khu thánh tích, cũng như Phật giáo ở nơi này. Đau lòng trước cảnh ấy, Ngài đã phát nguyện ở lại Sanarth, kêu gọi chư Tăng và Phật tử khắp nơi trên thế giới quan tâm và ủng hộ chương trình bảo tồn, khôi phục Phật giáo tại Sanarth. Vào năm 1931, chính Ngài Dharmapala đã vận động để xây dựng một ngôi chùa ngay cạnh thánh tích này, đó là chùa Mulagandhakuti. Chùa được xây dựng theo phong cách Phật giáo Sri Lanka, có những bức bích họa tuyệt đẹp.

Hơn thế nữa, trong khuôn viên chùa Mulagandhakuti còn có cây bồ đề được mang từ Srilanka sang đấy để trồng. Cây bồ đề này được xem là hậu thân thứ ba của cây Bồ-đề thiêng tại Bồ đề Đạo tràng.

Ngoài ngôi chùa Mulagandhakuti, xung quanh thánh tích Sanarth còn có nhiều ngôi chùa khác của Phật giáo các nước trên thế giới, như chùa của Tây Tạng, Trung Quốc, Thái Lan, Nhật Bản, Hàn Quốc, Miến Điện, Việt Nam… Mỗi một ngôi chùa đều được xây dựng rất trang nghiêm, đại diện cho truyền thống nghệ thuật và văn hóa của dân tộc đó… Tất cả điều ấy đã góp phần làm cho thánh tích Sarnath ngày một phát triển và hưng thịnh hơn.

Vì Sanarth có ý nghĩa quan trọng trong lịch sử Phật giáo như thế, cho nên từ khi phát hiện trở lại vào thế kỷ thứ 19 đến nay, chính quyền Ấn Độ và cộng đồng Phật giáo thế giới đã chung tay bảo tồn và phát triển thánh tích này. Nhờ vậy mà thánh tích Sarnath đã thật sự được hồi sinh và phát triển, trở thành một trong những thánh tích thiêng liêng và nổi tiếng bậc nhất của cộng đồng Phật giáo hiện nay. Hàng năm, Sarnath đã thu hút hàng triệu người con Phật từ khắp nơi trên thế giới trở về để chiêm bái, tụng kinh, tọa thiền và trải lòng mình để đón nhận những âm vang của bài pháp Tứ Diệu Đế trong không gian thiêng liêng, tú lệ, bên cạnh những chú nai hiền lành đang gặm cỏ.

Hoàng Minh Phú