Đôn Hoàng là nơi gắn liền với quần thể gần 500 hang động nhân tạo Mạc Cao ở tỉnh Cam Túc, Trung Quốc. Đây là một ốc đảo nằm trên con đường tơ lụa và từng là một trung tâm văn hóa Phật giáo quan trọng trong quá khứ.
Nhắc tới Đôn Hoàng, người ta nghĩ ngay tới con đường tơ lụa và là nơi chứa những bức bích họa trên vách động cổ xưa bậc nhất thế giới về lịch sử, văn hóa Phật giáo. Hang động ở Đôn Hoàng được tôn vinh là thiên hạ đệ nhất động, bởi nó sở hữu một quần thể lên tới 492 hang động và hơn 2.400 bức tượng Phật, cùng vô vàn bức bích họa cổ, trải dài trên diện tích 45.000 m2.
Con đường tơ lụa xưa nay luôn là cung đường mê hoặc biết bao lữ hành muốn theo chân ngài Trần Huyền Trang đi thỉnh kinh. Đây là vùng giao thương giữa Trung Hoa cổ đại và các nước phương Tây, chứa đựng nhiều kho báu của lịch sử Phật giáo cổ đại, đã được UNESCO công nhận là Di sản Thế giới năm 1987.
Thời Trung cổ, Đôn Hoàng từng được xem như một trung tâm văn hóa phát triển phồn thịnh, là trung tâm văn hóa Phật giáo với nền nghệ thuật Phật giáo phát triển rực rỡ.
Từ thế kỷ thứ 9, thứ 10, nơi đây đã nổi tiếng với các bức bích họa trên các vách đá trong hang động dưới thời nhà Đường, nhà Tống. Các nhà sư đã mời những nghệ nhân chạm khắc, họa vẽ các bức bích họa, văn tự cổ về triết học, tôn giáo, lịch sử và cả toán học, thơ ca dân gian, am nhạc, điệu múa và điển tích Phật giáo trên vách của hang động.
Đến thời nhà Minh, nhà Thanh, khu vực này bị chìm trong hoang mạc Gobi, tưởng như bị quên lãng. Cho tới đầu thế kỷ 20, Đôn Hoàng mới được phát hiện trở lại. Năm 1900, một đạo sĩ tên là Vương Viên Lục cư trú tại khu vực, trong lúc làm việc đã phát hiện ra bức tường phía Bắc có vết nứt. Vương đạo sĩ thuận tay gõ vào bức tường, thấy âm thanh vang vọng. Sau đó ông ta đã phá bức tường, và thấy có một cánh cửa nhỏ, bên trong là một gian phòng chứa đầy vật quý giá như kinh sách chép tay, văn thư, tranh lụa, hội họa, pháp khí… Theo nghiên cứu của các nhà khảo cổ, thời kỳ Tây Hạ thống trị Đôn Hoàng, chư Tăng ở khu Mạc Cao vì lánh nạn, nên đã đem kinh sách để ở trong gian phòng đó, bên ngoài kiến lập một bức tường phong lấp. Sau khi chiến loạn kết thúc, chư Tăng không ai trở lại nữa, và gian phòng trở nên bí mật, không người biết đến.
Theo một số nguồn tin, trong động có chứa đến với 5 vạn bản kinh chép tay, tư liệu lịch sử, tranh lụa, tranh khắc gỗ và các tác phẩm thư phá. Khối lượng khổng lồ này đòi hỏi một phòng tranh dài 25km để trưng bày hết.
Hang động Mạc Cao vẫn luôn được chư Tăng trông coi, cho đến khi nó bị lãng quên. Từ khi được phát hiện trở lại vào năm 1900, nhiều đoàn thám hiểm ở trong nước và quốc tế đã đến Mạc Cao tìm báu vật, một số lượng lớn bảo vật bị họ mang đi, hoặc làm hư hỏng nặng. Đến khi chính quyền Trung Quốc quan tâm và bảo tồn di tích quần thể hang động Mạc Cao, Đôn Hoàng thì các di sản đã bị thất lạc và hư hỏng khá nhiều.
Ngày nay, những di sản, tác phẩm nghệ thuật ở Đôn Hoàng được các học giả thế giới tiến hành nghiên cứu rộng rãi, hình thành một chuyên ngành nghiên cứu, gọi là Đôn Hoàng học, và tổ chức nhiều hội thảo về di sản ở Đôn Hoàng với quy mô quốc tế.
Giờ đây, những di sản ở Đôn Hoàng đã trở thành báu vật quý hiếm trên toàn thế giới. Những di sản quý giá ấy không chỉ mang giá trị tâm linh, mà còn là bức tranh lịch sử, là di sản văn hóa xán lạn, huy hoàng của dân tộc Trung Hoa một thời.
An Ngọc biên dịch
